بنام ذات بی همتا

نام ونام خانوادگی محققان :سکینه کاظمیان و شهره احمدی

 کـــــــــــــــلاس :دوم راهنمایی 

نام کتـــــاب:آشنایی با چوب و هنرهای مرتبط با آن

  نویسنده:دکتر حسین یاوری

 منبت کاری

منبت کاری روی چوب را هنر ایجاد طرح ها و نقش های مفصل،همراه با خلل و فرج و فرو رفتگی و بر جستگی که با اجرای دقیق از لحاظ رعایت تناسبات،تقارن ها و تعادل ها همراه است دانسته اند .

منبت کاری که هنری است که مشتمل بر حکاکی و کنده کاری بر روی چوب بر اساس نقشه یی دقیق یکی از هنر های با سابقه و قدیمی مرتبط با چوب و حتی هنر های صناعی ایران است. بنا به اسناد و مدارک موجود منبت کاری در ایران متکی به سابقه یی بیش از1500 سال است و حتی عده ی از محققان به صراحت اظهار کرده اند که این هنر قبل از دوره ی ساسانیان در ایران رواج داشته است.گواین که قدیمی ترین اثر منبت موجود که به مسجد جامع عتیق شیراز از تعلق دارد و یک لنگه در چوبی منبت کاری شده است به نیمه ی اول قرن سوم ه.ق تعلق دارد و در حال حاضر اثری قدیمی تر از ان در دسترس نیست.

هنر منیت کاری که از آغاز تا به امروزه فراز و فرود های متعدد ی داشته است هنر ی است که پرداختن و موفقیت در ان به صبر و حوصله،مهارت و هنر سرشار نیاز دارد و هنر مندان منبت کار پیوسته تلاش و کوشش داشته اند تا این هنر و دقایق و ظرایف آن را پاس دارند.

 مواد اولیه ی مورد استفاده ی منبت کاران شامل برخی از انواع چوب نظیر گردو،گلابی،فوفه و نارنج و مواد کمکی نظیر لاک الکل ، سریشم سرد ، روغن بزرک و لاکهای سلولزی است ابزار کار مورد استفاده در این هنر نیز شامل اره ، سوهان ،جکش، رنده ، پرگار ،گونیا ،و مغار است.

مهم ترین مراکزمنبت کاری ایران شهرهای اباده وگلپایگان است که ازدیربازبهواسطه ی هنرمنبت کاری شهره بوده اند ولی طی ده های اخیر شهر های رشت ،ارومیه،تهران،اراک،اصفهان،تویسکران و جوکار ملایر نیز بیه مراتب بیش از گذشته در زمینه ی هنر منبت کاری مطرح شده اند و هنرمندان ساکن در مناطق مذکوراثار بسیار جالب و ارزنده ی را تولید و عرضه کرده اند.

فراوردهای تولیدی شامل انواع قاب عکس قاب اینه جعبه ی قاشق و چنگال،سرویس های رو میزی ،انواع ظروف،انواع میز و مجسمه های گوناگون است.

 نازک کاری چوب

بدون تردید شاخص ترین هنر شهر های سنندج،ارومیه و رشت هنر نازک کاری یا ریزه کاری روی چوب است کیفیت مطلوب و گاه ممتاز محصولات نازک کاری سنندج و تنوع فوق العاده ی این گونه فراوردها در ارومیه و رشت نشانگر سابقه و قدمت تولید ان است. نازک کاری چوب عبارت ازهنری که طی ان چوب هایی براساس طرح و نقش مورد نظر و قسمت های خالی شده ی چوب زمینه ،روکش می شود .

مواد اولیه ی مورد مصرف نازک کاران چوب شامل انواع چوب نظیر گردو،گلابی،سنجد،کیکم،کاج،توسکاو چنارست و مواد کمکی را به طور عمده سریشم سرد و گرم،لاک الکل ،لاک سلولزی و کیلر تشکیل می دهد.

 خراطی چوب 

خراطی ،عبارت از هنر تراش وشکل بخشیدن به چوب در اثر حرکت دورانی دستگاه خراطی است.تولید فراورده هایی نظیر عصا،نی و بدنه ی قلیان،مهرهای شطرنج،قندان،شانه چوبی، پایه ی آپاژور،چوب رختی،وردنه پایه مبل و صندلی،پیپ و...موضوع هنر خراطی است.

خراطی چوب از جمله صنایع،حرف و هنرهای مرتبط با چوب است که از دیر باز در کشورمان رواج داشته است و اگر چه تاریخ شروع آن را دقیقا نمی توان مشخص کرد،اما با توجه به آنکه چوب یکی از نخستین مواد اولیه یی بوده که بشر ان را شناخته وبه کار برده است،می توان آغاز آن را مربوط به دوره های کوتاهی پس از ساخت اولین وسایل چوبی که بیشتر حالت تدافعی داشته است دانست.

خراطی،در حال حاضر،درمناطقی از کشورمان که چوب مهمترین و عمده ترین ماده ی اولیه ی این هنر _صنعت،پیدا می شود ،رایج است.ازجمله مراکز مهم تولید محصولات خراطی می توان به رشت،ارومیه،سقز،دزفول،چالوس، ساری،سنندج،اردبیل،تبریزوتهران اشاره کرد.ضمن آنکه باید گفت خراطی چوب از جمله صنایع و هنرهایی است که کم و پیش در اکثر شهرهای ایران رایج است،در خراطی چوب از چوب های مختلفی استفاده می شود ولی از رایج ترین آنها می توان به گردو،نارون،توسکا،زبان گنجشک،شمشاد، بید،گلابی ،چوب سفید و چنار اشاره داشت.ضمن انکه باید گفته شود در برخی از مناطق کشورمان چوب های محلی خاصی مصرف می شود.از جمله در دزفول نوعی چوب محلی به نام«جغ»و در ایران شهر چوب کهورکه در زمره ی درختان بومی منطقه است،مورد استفاده ی خراطان قرار می گیرد .افزون بر چوب،دیگر مواد اولیه ی مصرفی خراطی را سریشم،لاک،الکل،کیلر،ولاک سلولزی تشکیل می دهد. ابزار کار خراطان شامل دستگاه خراطی_سنتی یا برقی-،سوهان،چاقو،تیشه،مته ی دستی،چکش،گیره،انواع مقار دسته بلند،انبر دست،اره و....است.برای ساخت فراوردهای چوبی خراطی،مراحل مختلف و متعددی طی می شود که به ترتیب عبارتند از:

1.انتخاب نوع چوب در ارتباط با محصول تولیدی

2.برش چوب به وسیله ی اره ی نواری واستفاده ازرنده برای آنکه چوب تقریبا به اندازه ی مورده نیاز برای شیء که ساختِ آن مورد نظر است،در آید.

3.بستن چوب بریده شده به دستگاه خراطی و گرد کردن آن و یا اصطلاحا به صورت نیمه کاره در اوردن آن.

4.چنانچه تولید محصولی توخالی مورد نظر باشد،کاره نیمه کاره به وسیله ی سه نظام به دستگاه خراطی می بندد و توی آن را خالی می کنند.

5.تکمیل کارنیمه کاره و پرداخت قسمت خارجی آن توسط مغارو سپس سمباده و نیز کیلر کاری محصول.

پس از انجام این مرحله محصول،برای عرضه و فروش آماده است.

 کنده کاری چوب

کنده کاری چوب،هنر ایجاد طرح ها و نقوش ساده،سطحی و کم عمق روی چوب با استفاده از ابزاری ساده و مبتنی بر ذوق و خلاقیت هنری هنرمند کنده کاراست.

صاحب نظران،کنده کاری روی چوب را پس از خراطی ،قدیمی ترین هنر_صنعت مرتبط با چوب دانسته اند واثار چوبی به دست امده از دوران گذشته نیز همین نظررا تایید می کند.هنر کنده کاری روی چوب بیشتر در استان مازندران به ویژه درروستا هایی نظیر ورا زده علیا ،جوربند و انگتا رود از توابع بخش چمستان شهر ستان نور،رواج دارد.

چوب های مورد مصرف کنده کاران چوب بیشتر شامل انواع چوب های محلی و در دسترس نظیر راش،افرا،ملج(ملچ)و شمشاد است و سایر مواد اولیه مصرفی را نیز سیلر،کیلرو تینر تشکیل می دهد.ابزار کار هنر مندان کنده کار نیز به تبر،تیشه،اره،سوهان،چوب سای،مغار،_در اصطلاح محلی رخ_اسکنه و رنده محدود می شود و همانطور گفته شد،هنرمندان به کمک ذوق و مهارت فراوان خود،محصولاتی بسیار زیبا را که در عین مصرفی بودن،واجد ارزش های هنری نیز می باشد،تولید و عرضه می کنند.محصولات کنده کاری بیشتر شامل جوله_ظروف مخصوص ریختن شیر و روغن_کلز_پیمانه مخصوص شیر و روغن_لاک_ظرف مخصوص ساییدن کشک _عصا،قندان های تزیینی و نیز انواع قاشق های چوبی است.

مراحل کار،سازندگان محصولات کنده کاری چوب استان مازندران به شرح زیر است؛پس از قطع تنه ی درختان،آن را به اندازه ی تقریبی محصولی که ساخت ان در نظر است بریده و سپس با کمک تیشه به شکل اولیه یی که باید داشته باشد،می تراشند.محصولی را که به صورت ابتدایی تراشیده شده است ،مدتی در جای گرم و خشک و در جریان هوای آزاد قرا می دهند تا به این وسیله رطوبت گیری و یا به ا صطلاح معروف خشک شود.سپس چوب ها را دوباره به کارگاه بر گردانده و به تکمیل و به پرداخت آن شامل شکل دادن نهایی به فراورده و پرداخت آن با کمک چوب سای و سمباده است می پردازند.بسیاری از فراورده ها پس از طی مرحله ی پرداخته عرضه شده و به فروش می رسد ولی از انجا که برخی از محصولات نظیر قاشق های چوبی،عصا و قندان های تزیین شده یا مجسمه ی حیوانات معمولا به رنگ زرد طلایی عرضه می شود،در خصوص این گونه تولیدات بعضا اقدام به بتونه کاری قسمت های درونی و بیرونی مصنوع با سیلر و تینر می کنند وسپس برای جلا دادن و رنگ دادن آن از ترکیب کیلر و تینر استفاده می کنند و محصولات را پس از طی این مراحل عرضه می دارند.

 مشبک کاری چوب

این هنر،گاه به طور مستقل ولی به طور عمده با برخی از هنرهای مرتبط با چوب_به ویژه بامنبت _همراه می شود.در مشبک کاری روی چوب_همانند مشبک کاری روی فلز_پس از اجرای طرح و نقش مورد نظر روی چوب قسمت های منفی آن را با ابزاری نظیر مغار و اره مویی بریده و خارج می کنند تا طرح های اصلی به صورت سوارخ سوراخ ومشبک برجای ماند.تولیدات به جای مانده از هنر مشبک کاری چوب هر یک نشانگر ذوق و هنر و صبر و حوصله و دقت نظر هنر مندی شایسته برای پدید آوردن سرشار از لطف و زیبایی است